Hồ Sỹ Dương - Hành Trình Từ Quỳnh Đôi Lên Ngai Triều Đình Một Khảo Luận Về Thân Thế, Khoa Cử, Sự Nghiệp Và Di Sản Của Hồ Sỹ Dương (1621–1681)
NCS-ThS. Hồ Minh Châu
Tóm tắt: Trong kho tàng danh nhân Việt Nam, nhiều nhân vật triều Lê trung hưng có ảnh hưởng sâu rộng đến chính trị, quân sự và văn hóa của đất nước nhưng chưa được nghiên cứu hệ thống ở tầm quốc gia. Hồ Sỹ Dương là một trong số đó, một người xuất thân từ vùng Quỳnh Lưu (Nghệ An) đã trải qua quãng đời đầy thăng trầm, đỗ đạt khoa bảng, nắm những chức vụ cao nhất của triều đình và tham gia nhiều chiến dịch quân sự, đồng thời để lại tài liệu gia phả, văn bia và truyền thuyết địa phương. Việc khảo sát kỹ lưỡng thân thế, khoa cử và con đường sự nghiệp của ông giúp làm sáng tỏ cấu trúc cán bộ và mạng lưới quyền lực thời Lê - Trịnh, đồng thời góp phần phục hồi giá trị lịch sử địa phương.
Bài khảo luận này tập trung phân tích tiểu sử và sự nghiệp của Hồ Sỹ Dương (1621–1681), một nhân vật nổi bật trong lịch sử Lê Trung Hưng: xuất thân, dòng dõi, quá trình học vấn và khoa cử, các chức vụ quan trọng (Đông các đại học sĩ, Thượng thư các bộ, Tham tụng- tương đương vai trò tể tướng), cùng những đóng góp trên các lĩnh vực quân sự, ngoại giao và văn hóa. Bài sử dụng tư liệu từ khảo cứu địa phương, bài báo, luận văn và nguồn lưu trữ hiện có để trình bày một bức tranh tương đối đầy đủ và có trích dẫn nguồn.
Đền thờ Hồ Sĩ Dương ở xã Quỳnh Đôi
Hồ Sĩ Dương – Thái Sơn Bắc Đẩu
Có thể mượn bốn chữ "Thái Sơn Bắc Đẩu" trên bức đại tự treo chính giữa điện thờ Hồ Sĩ Dương tại làng Quỳnh, tương truyền do vua Lê ban tặng, để đánh giá chung về ông.
Trong lần đi sứ năm 1673, Trung Quốc có loạn Tam phiên. Ông đã hiến kế ly gián cho vua Khang Hy, nhờ đó lôi kéo được Thượng Chí Tín và Cảnh Thịnh Trung về hàng triều đình để tập trung lực lượng đánh thắng Ngô Tam Quế. Ông được vua Khang Hy tặng danh hiệu "Hồ sinh Phật" (Phật sống họ Hồ).
Hồ Sĩ Dương còn là một học giả nổi tiếng. Ông là tác giả các tác phẩm: Trùng san Lam Sơn thực lục, Hoan Châu phong thổ ký, Hồ Thượng thư gia lễ, Hồ tộc phổ ký, Đại Việt Lê triều đế vương Trung hưng công nghiệp thực lục, Hùng Vương sự tích ngọc phả cổ truyền, Thục An Dương Vương sự tích, Trưng Vương công thần phả lục, Thiên Nam ngữ lục, Trinh tiết phu tỉ muội bi ký, Khuông lộc hầu bi ký, Tam tòa đại vương miếu bi ký.
Không những vậy, ông còn tham gia biên soạn bộ Đại Việt sử ký toàn thư (quyển 11 đến quyển 15), hiệu đính bộ Đại Việt sử ký bản kỷ tục biên và nhuận chính Nam giao điện bi ký. Đáng tiếc hầu hết tác phẩm của ông đã thất truyền.
Quê quán và dòng dõi
Hồ Sỹ Dương sinh tại làng Hoàn Hậu, nay thuộc thôn Quỳnh Đôi, huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An, vùng quê được biết đến là “cái nôi” của nhiều nhân tài khoa bảng. Ông là con của giám sinh Hồ Hoàng và bà Hoàng Thị Tám; theo gia phả, Hồ Sỹ Dương được xem là hậu duệ đời xa của Hồ Tông Thốc, một danh sĩ nổi tiếng thời Trần. Gia phả họ Hồ ở Tam Công, Quỳnh Đôi đã ghi chép về sự liên hệ dòng tộc này và chính Hồ Sỹ Dương cùng các thế hệ của ông có vai trò củng cố, ghi chép hệ phả.
Việc xuất thân từ một gia đình có truyền thống khoa bảng (cha là giám sinh) đã đặt nền tảng để Hồ Sỹ Dương sớm tiếp xúc với giáo dục Nho học, thi cử và con đường quan trường. Đồng thời, nguồn gốc họ Hồ Nghệ An, vùng đất địa linh nhân kiệt, dòng họ vang danh khoa bảng, góp phần tạo điều kiện cho ông được chú ý và trọng dụng sau này.
Đền Thờ Hồ Sỹ Dương nằm cạnh khu mộ và nhà bia tưởng niệm tại thôn 5, xã Quỳnh Đôi
Hành trình học vấn và khoa cử
Các nguồn tài liệu đồng thuận rằng Hồ Sỹ Dương trải qua các bậc học Nho học truyền thống và có một quãng đời gắn với khoa cử đầy biến cố. Một số bài viết và hồ sơ địa phương nhắc đến việc ông từng đoạt danh hiệu Giải nguyên (đứng đầu một kỳ thi) trong một kỳ thi trước đó; đồng thời có truyền thuyết về vụ “vượt án trường thi” (thi hộ), bị phạt xung lính, dẫn tới một giai đoạn gặp khó khăn trước khi phục hồi và đỗ Tiến sĩ năm 1652, một mốc quan trọng quyết định con đường quan lộ của ông. Năm đỗ tiến sĩ 1652 được tôn vinh trong các bài tiểu sử và tài liệu tóm lược về các khoa bảng.
Việc đỗ tiến sĩ không chỉ mang ý nghĩa danh vị mà còn là điều kiện cần để được bổ nhiệm vào các chức vụ cao trong bộ máy triều đình. Ở thời Lê trung hưng, khoa cử là con đường chính để triều đình tuyển chọn nhân tài, và hồ sơ khoa bảng giúp tạo dựng uy tín cho Hồ Sỹ Dương trong mắt các bề trên và chúa Trịnh.
Tranh minh họa phủ chúa Trịnh đàng ngoài của Samuel Baron, xuất bản năm 1685
Con đường quan trường - chức vụ và thăng tiến
Nhà Lê Trung Hưng (chữ Nôm: 茹黎中興, chữ Hán: 黎中興朝, Hán Việt: Lê Trung Hưng triều, 1533–1789) là giai đoạn sau của triều đại quân chủ nhà Hậu Lê (giai đoạn đầu là nhà Lê sơ) trong lịch sử Việt Nam. Nhà Lê trung hưng được thành lập khi Lê Trang Tông (nhân gian còn gọi là Chúa Chổm), cùng với sự phò tá của cựu thần nhà Lê sơ là Nguyễn Kim được đưa lên ngôi báu. Đây là triều đại dài nhất so với các triều đại Việt Nam khi kéo dài tới 256 năm.
Theo các bộ chính sử và gia phả họ Hồ lưu giữ, thì từ khi xuất chính với chức Cấp sự trung cho đến lúc về hưu với chức Thượng thư Tham tụng, ông đã làm quan ở kinh đô trải 4 triều vua: Lê Thần Tông (1649 – 1662), Lê Huyền Tông (1662 – 1671), Lê Gia Tông (1671 – 1675), Lê Hy Tông (1675 -1705); 2 đời chúa: Thanh Đô vương Trịnh Tráng (1623 – 1657), Tây Đô vương Trịnh Tạc (1658 – 1682) và thăng tiến rất nhanh, là điều hiếm có trong xã hội phong kiến. Hậu thế biết đến Hồ Sĩ Dương không chỉ là một vị đại quan thành đạt, mà trước hết vì ông là một trí thức tài cao, đức cả, được thăng tiến nhanh vì có thực tài.
Hồ Sỹ Dương đỗ tiến sĩ, nhanh chóng được triệu dụng và thăng tiến qua nhiều chức vụ quan trọng. Các nguồn văn học và nghiên cứu ghi nhận chuỗi chức vụ tiêu biểu của ông gồm: Đông các đại học sĩ (một chức danh học thuật - điều hành ở phủ thượng thư và Viện Hàn Lâm triều Lê), Thượng thư (giữ chức ở các Bộ - trong các văn bản có ghi Bộ Công, Bộ Hộ, hay Bộ Hình tùy thời điểm), và cuối cùng là Tham tụng (một vị trí tương đương vai trò tể tướng, người nắm điều phối chính sự). Một số tài liệu còn ghi ông được phong tước Duệ Quận Công, bậc phong tước quý trọng thể hiện địa vị cao trong triều.
Chức Tham tụng (hay Bồi Tụng/Tham tụng tuỳ văn bản) trong hệ thống Lê - Trịnh giữ vai trò trung tâm về điều hành chính sự, là ghế quyền lực mà ít người ngoài triều đình có thể nắm. Việc Hồ Sỹ Dương tiến tới vị trí này chứng minh vị thế chính trị và năng lực điều hành của ông. Các bài nghiên cứu chuyên đề hiện đại đã xem xét ảnh hưởng của ông ở tư cách một nhà chính trị, thậm chí gọi ông là “lưỡng quốc tể tướng” trong cách nhìn về ảnh hưởng song phương triều-chúa trong thời kỳ Lê-Trịnh.
Quân sự và ngoại giao - hai mặt hoạt động nổi bật
Ngoài vai trò hành chính, hồ sơ và bài viết tường thuật Hồ Sỹ Dương là một nhân vật quan trọng trong các chiến dịch quân sự và sứ bộ ngoại giao:
- Quân sự: Nhiều nguồn địa phương và bài tường thuật nêu rằng Hồ Sỹ Dương từng chỉ huy các trận “Nam chinh” nhằm đối phó lực lượng chúa Nguyễn ở phía nam sông Lam, các chiến dịch giữ/vun đắp quyền lực cho triều Lê và chúa Trịnh tại khu vực Nghệ Tĩnh. Có ghi nhận về một số thắng lợi giúp thu hồi, ổn định địa bàn phía nam, cũng như trấn áp các cuộc nổi dậy. Những chiến dịch này vừa mang tính bảo vệ biên giới vừa là biểu hiện tranh giành ảnh hưởng giữa hai khu vực Bắc–Nam.
- Ngoại giao: Hồ Sỹ Dương còn nổi tiếng là nhà ngoại giao được triều đình cử đi sứ, trong đó có những sứ bộ sang nhà Thanh, nơi ông được tiếp đãi trang trọng. Việc được cử làm chánh sứ và được đối xử trọng thị ở Trung Quốc cho thấy uy tín và kỹ năng ngoại giao của ông. Những chuyến sứ bộ thời đó vừa là nhiệm vụ ngoại giao vừa là thử thách về nghệ thuật đàm phán, tặng phẩm và nghi lễ, và người được chọn phải là quan có kinh nghiệm, đạo đức và hiểu biết.
Những hoạt động quân sự và ngoại giao này đã góp phần biến Hồ Sỹ Dương thành một nhân vật toàn diện: vừa là nhà chính trị, vừa là tướng lĩnh, vừa là nhà ngoại giao, điều ít quan chức cùng thời có thể làm tốt cả ba lĩnh vực.
Bản đồ Đại Việt thời Lê trung hưng thế kỉ 18, gồm cả Đàng Ngoài và Đàng Trong
Văn hóa, gia phả, văn bia và di sản văn chương
Hồ Sỹ Dương cũng để lại dấu ấn trong lĩnh vực văn hóa: ghi chép, biên soạn gia phả và tham gia vào đời sống học thuật của thời đại. Gia phả họ Hồ ở nhiều chi nhánh xem Hồ Sỹ Dương là người hệ trọng trong việc tập hợp, biên soạn và bảo tồn truyền thống dòng tộc; thực tế nhiều bản gia phả gắn với tên ông và thời kỳ ông sống. Bên cạnh đó, các đền thờ, bia mộ, và di tích tưởng niệm tại Quỳnh Đôi cùng những nghiên cứu sau này tạo nên một lớp lưu giữ ký ức rất quan trọng.
Ngoài ra, văn bản biên khảo, sách nghiên cứu hiện đại (ví dụ: các khảo cứu về cuộc đời ông, tranh ảnh, tiểu luận) đã giúp phổ biến hình tượng Hồ Sỹ Dương với đông đảo công chúng, từ đó góp phần khôi phục địa vị danh nhân quê hương. Một số tác phẩm tiểu thuyết lịch sử cũng khai thác cuộc đời và nhân cách ông, vừa tạo sức hút nhân văn vừa đặt ra thách thức về tách bạch sử-thi.
Bảng xếp hạng Di tích Quốc gia Mộ và Đền thờ Hồ Sỹ Dương
Những vấn đề sử liệu và tranh luận học thuật
Dù có nhiều thông tin chung, một số khía cạnh về Hồ Sỹ Dương vẫn cần thận trọng, ví dụ: Chi tiết các chức vụ từng thời kỳ: Một số nguồn liệt kê ông từng ở Bộ Hình, Bộ Công hay Bộ Hộ, khác nhau tùy đoạn văn và chú thích; việc so sánh với sắc phong, sắc bổ nhiệm triều chính là cần thiết để khẳng định từng mốc chính xác.
Sự pha trộn giữa sử liệu chính thức và truyền thuyết địa phương: Một vài bài báo địa phương, gia phả dòng họ và truyền miệng đã làm phong phú tư liệu nhưng đôi khi pha trộn huyền thoại (ví dụ, “vượt án trường thi” hay “4 lần Nam chinh thắng lợi”); do đó cần nghiên cứu thêm về mức độ tin cậy và nguồn gốc thông tin.
Cần nghiên cứu sâu hơn, tra cứu các nguồn gốc gốc: bảng khoa bảng (bản in hoặc bản Hán Nôm), sắc phong, văn bản triều đình lưu trữ ở Thư viện Quốc gia, Viện Hán Nôm, hoặc trong kho lưu trữ tỉnh Nghệ An để đạt mức độ học thuật cao nhất.
Đánh giá về đóng góp và di sản
Hồ Sỹ Dương để lại nhiều đóng góp đa dạng, có phẩm chất toàn diện: tri thức, võ công, ngoại giao và đạo đức, nên dễ hiểu vì sao ông được hậu thế tôn vinh và nghiên cứu.
- Chính trị, Hành chính: Là một trong những quan lớn nắm chức quyền điều hành (Tham tụng), ông tham gia điều phối chính sự, góp phần ổn định bộ máy triều đình trong bối cảnh biến động.
- Quân sự: Lãnh đạo hoặc chỉ huy các chiến dịch bảo vệ vùng biên, giữ quyền kiểm soát khu vực trọng yếu (Nghệ Tĩnh), điều này có ý nghĩa chiến lược với triều Lê - Trịnh.
- Ngoại giao: Các sứ bộ do ông đảm nhiệm góp phần duy trì quan hệ ngoại giao với nhà Thanh và bảo đảm vị thế của triều Lê trong khu vực Đông Á.
- Văn hóa, gia phả và tưởng niệm: Việc ghi chép gia phả, khắc bia, và các đền thờ tưởng niệm ở Quỳnh Đôi góp phần duy trì ký ức lịch sử, đồng thời làm giàu kho tư liệu về dòng họ và địa phương.
Kết luận
Hồ Sỹ Dương là một nhân vật tiêu biểu của nền quan liêu Lê trung hưng: xuất thân từ Quỳnh Đôi (Nghệ An), trải qua con đường khoa cử (đỗ tiến sĩ 1652), thăng đến các chức Đông các đại học sĩ, Thượng thư ở nhiều bộ, và đỉnh điểm là Tham tụng (một vị trí ngang tầm tể tướng). Ông hoạt động đa lĩnh vực: chỉ huy quân sự, làm sứ bộ ngoại giao và quản trị triều chính; đồng thời để lại dấu ấn văn hóa qua gia phả và các công trình tưởng niệm. Mặc dù có nhiều nghiên cứu và bài viết phổ biến, vẫn còn nhu cầu truy tìm, đối chiếu các bằng chứng gốc (bảng khoa bảng, sắc phong, văn bản triều đình) để hoàn chỉnh chân dung học thuật. Việc tiếp tục khảo cứu trên tư liệu Hán Nôm và kho lưu trữ sẽ giúp nâng cao độ chính xác lịch sử về thân thế và sự nghiệp của ông.
Tài liệu tham khảo
- “Hồ Sĩ Dương.” Wikipedia tiếng Việt. Wikipedia
- “Lưỡng quốc Tể tướng Hồ Sỹ Dương.” Văn hóa Nghệ An. Văn Hóa Nghệ An
- “Tể tướng Hồ Sĩ Dương – Cuốn tiểu thuyết lịch sử có giá trị...” Hội Nhà Văn Việt Nam
- “Danh nhân Hồ Sỹ Dương - người vượt án trường thi nghiệt ngã.” Công dân Khuyến học. Công dân và Khuyến học
- “Hồ Sỹ Dương - Vị Tể tướng tài cao, đức cả.” NgheAnDOST (Tạp chí Khoa học & Công nghệ Nghệ An). Sở Khoa học và Công nghệ Nghệ An
- “Tham tụng Hồ Sĩ Dương với những đóng góp nổi bật.” Tạp chí/luận văn trên VJOL. VJOL+1
- “Bảng nhãn, tham tụng Duệ quận công Hồ Sỹ Dương” — Phan Hữu Thịnh, Nxb. Nghệ An, 2011. (Tài liệu tham khảo / mục lưu trữ Thư viện Quốc gia). Thư viện Quốc gia Việt Nam
- “Vị danh sĩ được vua Lê ví như Thái Sơn Bắc Đẩu.” vn. Báo Giáo dục và Thời đại Online
- “Đền Thờ Hồ Sỹ Dương: Nơi Tôn Vinh Danh Nhân Lê...” Họ Hồ Cần Thơ / Hệ thống tư liệu địa phương. com
- Các bài viết chuyên đề, tiểu luận và mục tiểu sử trên com, VanHoangNgheAn, VanVN, Báo Pháp Luật — (xem chi tiết trong các liên kết trích dẫn nêu trên). Người Kể Sử+1
