“Tất Đạt tự ngôn” của Nguyễn Sinh Khiêm gián tiếp xác nhận thuyết gia đình Nguyễn Sinh Sắc có nguồn gốc từ họ Hồ
NCS - ThS Hồ Minh Châu
Mở đầu
Trong lịch sử nghiên cứu về Chủ tịch Hồ Chí Minh, tiểu sử gia đình luôn là một chủ đề vừa quan trọng, vừa nhạy cảm. Những câu hỏi liên quan đến cha mẹ, ông bà, dòng tộc của Người không chỉ dừng lại ở tính chất tiểu sử, mà còn gắn liền với cách nhìn nhận của xã hội Việt Nam về truyền thống, huyết thống, sự chính danh và tính biểu tượng. Trong bối cảnh đó, việc tìm hiểu về Nguyễn Sinh Khiêm (1888–1950), anh trai Chủ tịch Hồ Chí Minh, có ý nghĩa đặc biệt. Ông để lại một bản hồi ký, di cảo mang tên Tất Đạt tự ngôn. Đây là một văn bản ít được công bố rộng rãi, nhưng lại chứa đựng nhiều chi tiết gắn với ký ức gia đình, trong đó có những đoạn liên quan đến việc đặt tên, nguồn gốc họ tộc. Bản thảo được giao cho nhà văn Bùi Sơn Tùng, sau khi ông mất con trai cả của ông đã không trao lại theo đề nghị của Ban liên lạc họ Hồ Việt Nam mà, gần đây (2023) đã trao cho Trung tâm Lưu trữ Quốc gia III, địa chỉ: 34 Phan Kế Bính, phường Ngọc Hà, Hà Nội tiếp nhận, lưu giữ khối tư liệu lớn (hơn 1.000 ảnh/tài liệu, băng, kỷ vật, bản thảo...) của gia đình Bác Hồ.
Trong các tranh luận về thân thế của Chủ tịch Hồ Chí Minh, có một thuyết được gọi là “gia đình Nguyễn Sinh Sắc có nguồn gốc từ họ Hồ”. Thuyết này cho rằng Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc, thân sinh của Chủ tịch Hồ Chí Minh, không hẳn thuộc dòng Nguyễn Sinh, mà thực chất có gốc từ họ Hồ, cụ thể liên quan đến nhân vật Hồ Sĩ Tạo. Mặc dù còn nhiều tranh cãi, nhưng sự tồn tại dai dẳng của thuyết này trong văn hóa dân gian và trong một số nghiên cứu gợi ý rằng đây là một hướng cần khảo sát nghiêm túc.
Tất Đạt tự ngôn của Nguyễn Sinh Khiêm không thấy trực tiếp tuyên bố “gia đình chúng tôi thuộc họ Hồ”, song lại có những chi tiết gián tiếp mà nếu đặt vào hệ quy chiếu của thuyết “gốc họ Hồ”, thì có thể coi như một sự xác nhận, ít nhất ở cấp độ ký ức gia đình. Bài viết này nhằm phân tích cách mà Tất Đạt tự ngôn, thông qua những đoạn văn ngắn gọn, các chi tiết về tên gọi và hồi ức, đã góp phần củng cố, gián tiếp xác nhận thuyết gốc họ Hồ.
Ông Bùi Sơn Định tại lễ tiếp nhận tài liệu do gia đình trao cho Trung tâm Lưu trữ Quốc gia III.
Cơ sở tư liệu và sử liệu
Về tác giả và văn bản Tất Đạt tự ngôn
Nguyễn Sinh Khiêm (tên tự là Tất Đạt) là anh cả của Chủ tịch Hồ Chí Minh, đồng thời là một trí thức Nho học, nổi tiếng am hiểu y lý, tử vi và được dân gian gọi là “Thầy Cả Khiêm”. Nguyễn Thị Thanh (1884–1954) là chị gái ruột của Chủ tịch Hồ Chí Minh, thường được gọi là Bạch Liên. Trong nghiên cứu về Hồ Chí Minh, bà Thanh được nhắc tới như người thay cha mẹ gánh vác việc gia đình khi mẹ chết, ông Nguyễn Sinh Sắc bị cách chức, các em còn nhỏ. Trong những năm cuối đời, ông viết bản hồi ký với nhan đề Tất Đạt tự ngôn. Đây là một bản chép tay, ghi lại nhiều kỷ niệm gia đình, một số bài thơ của em trai thuở thiếu thời (tức Hồ Chí Minh), cũng như một vài nhận xét về tên gọi và huyết thống.
Văn bản gốc Tất Đạt tự ngôn không được xuất bản rộng rãi, mà chỉ lưu truyền qua bản thảo trao cho nhà văn Sơn Tùng, người đã dành cả đời nghiên cứu và viết về Chủ tịch Hồ Chí Minh. Một phần nội dung được Sơn Tùng trích dẫn lại trong các tác phẩm như Búp sen xanh, Người mẹ cầm súng, và trong nhiều bài báo.
Các nguồn thứ cấp
Do hạn chế trong việc tiếp cận bản gốc, nghiên cứu này chủ yếu dựa vào:
- Trích dẫn gián tiếp từ Sơn Tùng;
- Bài viết của các học giả như Trần Quốc Vượng, Đặng Thai Mai, Phạm Hồng Tung.
- Các bài báo trên Nhân Dân, Thanh Niên, Báo Công an Nhân dân,… khi Trung tâm Lưu trữ quốc gia III tiếp nhận khối tài liệu do gia đình Sơn Tùng hiến tặng.
Các nguồn này nhất trí rằng Tất Đạt tự ngôn là một văn bản ký ức quan trọng, chứa nhiều thông tin hiếm hoi về gia đình Hồ Chí Minh, dù còn chưa đầy đủ và chưa được công bố toàn văn hoặc có liên quan gì đến gia phả bên nội hay bên ngoại Nguyễn Sinh Sắc.
Nội dung phân tích
Tất Đạt tự ngôn như một văn bản ký ức gia đình
Khác với những tiểu sử chính thống do Nhà nước biên soạn, Tất Đạt tự ngôn mang tính chất tự sự cá nhân. Cả Khiêm viết bằng tâm thế của một nhân chứng, người trong cuộc, ghi lại những gì mình nhớ và trải qua. Chính vì thế, văn bản có giá trị về tính “sống động” và “nguyên sơ”. Các chi tiết về tên gọi, kỷ niệm, giai thoại đời thường, tuy nhỏ, lại có thể soi sáng những vấn đề lớn hơn.
Các đoạn liên quan đến tên gọi và dòng họ
Một số nguồn trích dẫn cho biết, trong Tất Đạt tự ngôn có đoạn cụ Cả Khiêm viết về việc đặt tên lại cho em trai: “Nguyễn Tất Thành do ông ngoại đặt” (theo nguồn thứ cấp dẫn lại). Việc nhấn mạnh vai trò của “ông ngoại” trong đặt tên “chí hướng” đã gợi ra một điểm đáng chú ý: phải chăng cụ Khiêm muốn nhấn mạnh vai trò của bên ngoại thay vì, việc đặt tên phải là do dòng Nguyễn Sinh, trước đó tên là Nguyễn Sinh Côn?
Trong văn hóa Việt, việc đặt tên thường là quyền của bên nội. Sự xuất hiện của “ông ngoại” như nhân vật trung tâm trong việc đặt tên đã được nhiều học giả diễn giải như một tín hiệu gián tiếp rằng dòng họ bên ngoại có vai trò quan trọng trong căn tính của Nguyễn Tất Thành.
Truyền thuyết và giai thoại về gốc họ Hồ
Trong dân gian, thuyết “gốc họ Hồ” tồn tại khá phổ biến. Nhiều bài viết, từ Trần Quốc Vượng đến các blog nghiên cứu gần đây, đều kể lại giai thoại rằng Nguyễn Sinh Sắc thực chất là con ngoài giá thú của một vị cử nhân họ Hồ, cụ thể là Hồ Sĩ Tạo, với bà Hà Thị Hy. Sau này, đứa trẻ được đưa về nhà Nguyễn Sinh, mang họ Nguyễn Sinh nhưng thực chất gốc gác là họ Hồ.
Những giai thoại này, tuy không có văn bản pháp lý nào xác nhận, nhưng được lưu truyền bền bỉ trong văn hóa làng quê xứ Nghệ. Tất Đạt tự ngôn, khi nhắc đến tên gọi, vai trò của ông ngoại, và khi không khẳng định mạnh mẽ dòng Nguyễn Sinh, đã vô tình để khoảng trống cho giả thuyết “gốc họ Hồ” len vào như một cách lý giải hợp lý.
Sự gián tiếp xác nhận
Tất Đạt tự ngôn không có câu chữ nào trực tiếp tuyên bố “gia đình chúng tôi thuộc họ Hồ”. Tuy nhiên, bằng cách:
- Nhấn mạnh vai trò của ông ngoại trong đặt tên như đã phân tích trên.
- Không dành lời nào khẳng định về gốc Nguyễn Sinh.
- Lưu lại các chi tiết về tuổi thơ mà không gắn chặt với tộc phả Nguyễn Sinh.
Điều quan trọng là, Cụ Khiêm đã để lại một văn bản “mở”, nơi mà người đọc có thể suy luận rằng: ký ức gia đình thực chất thừa nhận một phần giả thuyết gốc họ Hồ, ít nhất là trong cách cảm nhận của người trong cuộc.
Vai trò của Sơn Tùng
Nhà văn Sơn Tùng chính là người đã lưu giữ và công bố gián tiếp Tất Đạt tự ngôn. Khi trích dẫn, ông thường lồng vào tác phẩm văn học, ông không viết theo lối khảo cứu sử - phả. Tuy nhiên, chính điều đó khiến các chi tiết nhỏ (như tên gọi, ký ức, câu nói) được lan truyền rộng rãi, trở thành chất liệu để các học giả khác bàn luận. Vai trò của Sơn Tùng như một “người trung gian” rất quan trọng trong việc biến Tất Đạt tự ngôn từ một bản thảo cá nhân thành một tư liệu được quan tâm công khai.
Đối chiếu và phê bình sử liệu
Một số học giả cảnh báo rằng việc dùng Tất Đạt tự ngôn để chứng minh huyết thống là rủi ro, bởi văn bản này vừa mang tính tự sự, vừa chịu tác động của ký ức cá nhân và thời gian. Tuy nhiên, trong bối cảnh thiếu vắng tài liệu chính thống, Tất Đạt tự ngôn vẫn là nguồn quý hiếm. Nó cho phép chúng ta hiểu cách chính người trong cuộc nhìn nhận gia đình mình.
Như vậy, nói “gián tiếp xác nhận thuyết gốc họ Hồ” là hợp lý ở cấp độ văn hóa và ký ức, chứ chưa đủ để khẳng định ở cấp độ khoa học sử học. Nhưng ký ức gia đình, trong nhiều trường hợp, lại có sức mạnh lưu giữ sự thật mà văn bản hành chính không phản ánh.
Kết luận
Tất Đạt tự ngôn của Nguyễn Sinh Khiêm là một văn bản ký ức gia đình quý hiếm, chứa đựng nhiều chi tiết nhỏ nhưng gợi mở những vấn đề lớn. Dù không trực tiếp tuyên bố, nhưng qua thể hiện sự mờ nhòe của dòng Nguyễn Sinh, văn bản này đã gián tiếp xác nhận thuyết “gia đình Nguyễn Sinh Sắc có nguồn gốc từ họ Hồ”.
Việc phân tích Tất Đạt tự ngôn cho thấy tầm quan trọng của các văn bản ký ức cá nhân trong nghiên cứu lịch sử. Nó không chỉ là chứng tích của một cá nhân, mà còn là một phần của ký ức tập thể, nơi sự thật và giai thoại hòa quyện, để lại cho hậu thế những câu hỏi cần tiếp tục nghiên cứu.
Tài liệu tham khảo
- Báo Nhân Dân. (2023). Tiếp nhận tài liệu về Chủ tịch Hồ Chí Minh từ gia đình nhà văn Sơn Tùng. NhanDan.vn. https://nhandan.vn
- Báo Thanh Niên. (2023). Gia đình nhà văn Sơn Tùng trao tặng hơn 1.000 tư liệu, ảnh quý hiếm. ThanhNien.vn. https://thanhnien.vn
- Báo TTXVN. (2023). Tiếp nhận nhiều tài liệu quý về Chủ tịch Hồ Chí Minh từ gia đình nhà văn Sơn Tùng. Baotintuc.vn. https://baotintuc.vn
- Sơn Tùng. (1982). Búp sen xanh. Hà Nội: NXB Kim Đồng.
- Trần Quốc Vượng. (2002). Lời truyền miệng dân gian về một vài số phận bi kịch. Hà Nội: Tạp chí Văn học.
- TXA Writer. (2016). Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc có phải là con rơi của cử nhân Hồ Sĩ Tạo? Txawriter.wordpress.com.
- Hội đồng Họ Hồ Việt Nam. (2015). Tại sao Nguyễn Sinh Cung lấy họ Hồ? Honguyenvietnam.org.
Kiều Nguyễn |
2 giờ
Nguyễn Quỳnh Nhi |
2 giờ
Nguyễn Nhật Thanh |
2 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
3 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
5 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
5 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
6 ngày
Nguyễn Nhật Thanh |
8 ngày
